Η ιστορία των Γλυπτών του Παρθενώνα, ξεκινά το 1799, η οποία είχε πολλές διακυμάνσεις με θερμές και ψυχρές περιόδους και το ζήτημα εξακολουθεί να αποτελεί ένα διπλωματικό αγκάθι στις σχέσεις της Ελλάδας με το Βρετανικό Μουσείο και κατ' επέκταση με το βρετανικό κράτος.
Το τελευταίο χρονικό διάστημα, γίνεται έντονη κουβέντα, στην Ελλάδα και στην Μεγάλη Βρετανία, για τα Γλυπτά του Παρθενώνα, που δεν βρίσκονται στο «σπίτι» τους, στο Μουσείο της Ακρόπολης, αλλά στο Βρετανικό Μουσείο. Ποιο είναι το ιστορικό της μεγάλης αρπαγής. Ποιοι είναι οι «πρωταγωνιστές» της κλοπής; Το Newpost, σας παρουσιάζει το χρονικό της κλοπής της μαρμάρων του Παρθενώνα. Για πολλούς αρχαιολόγους, έλληνες και μη, η κλοπή των μαρμάρων θεωρείται η μεγαλύτερη αρχαιοκαπηλεία όλων των εποχών.
Τα Γλυπτά του Παρθενώνα δεν είναι απλά έργα τέχνης. Αποτελούν ενα κομμάτι της ιστορίας της Αθήνας. Αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι του πιο γνωστού μνημείου της Αθήνας. Η Ακρόπολη των Αθηνών και ο Παρθενώνας, αποτελούν εδώ και 2.500 χρόνια, το σήμα κατατεθέν της Αθήνας, και θεωρείται το ύψιστο σύμβολο της ελευθερίας της σκέψης, της δημοκρατίας της σκέψης, της φιλοσοφίας, της αρμονίας και της ανωτερότητας, της ανθρωπότητας. Αποτελεί το αξεπέραστο μνημείο του Δυτικού πολιτισμού. Δεν είναι τυχαιό που η η ΟΥΝΕΣΚΟ επέλεξε τον Παρθενώνα ως έμβλημά της και συμπεριέλαβε τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης στον κατάλογο με τα μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Την εποχή του Διαφωτισμού, στην Ευρώπη, δημικουργήθηκε ένα «ρεύμα» αγάπή προς τον πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας. Αλλωστε ο Ευρωπαικός Διαφωτισμός είχε πηγή εμπνευσης τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ετσι λοιπόν δημικουργήθηκε ένα κίνημα στην Ευρώπη, που ήρθε στον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό.
Οι Ελληνικές Αρχαιότητες αποτελούσαν την υψηλότερη έκφραση της τέχνης και του πολιτισμού και ότι φέρνοντας αντίγραφά τους πίσω στην Αγγλία, θα μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν για να εμπνεύσουν τις μάζες και να ανεβάσουν το καλλιτεχνικό επίπεδο της Βρετανικής κοινωνίας.
Ο λόρδος του Έλγιν έχει καταγραφεί ένας από τους μεγαλύτερους αρχαιοκάπηλους του κόσμου. Η ιστορία των Γλυπτών του Παρθενώνα, ξεκινά το 1799, η οποία είχε πολλές διακυμάνσεις με θερμές και ψυχρές περιόδους και το ζήτημα εξακολουθεί να αποτελεί ένα διπλωματικό αγκάθι στις σχέσεις της Ελλάδας με το Βρετανικό Μουσείο και κατ' επέκταση με το βρετανικό κράτος.
Ο θαυμασμός για την Αρχαία Ελλάδα
Ο λόρδος του Έλγιν είχε εκφράσει θαυμασμό για την ελληνική τέχνη ήδη πριν τον διορισμό του στη θέση του Άγγλου Πρεσβευτή το 1799. Μόλις παντρεύτηκε την Mary Nisbett, της υποσχέθηκε ως δώρο γάμου ένα αρχοντικό σπίτι. Παράλληλα, με την κατασκευή του σπιτιού, «έτρεχε» και την επίπλωση του σπίτιου. Είχε βάλει στόχο να καταπλήξει την νέα του σύζυγο αλλα και την αστική τάξη του Λονδίνου, για αυτό προσέλαβε τον αρχιτέκτονα Thomas Harrison. Ο Harrison έχοντας σπουδάσει ελληνική και ρωμαϊκή τεχνοτροπία, πρότεινε να σχεδιάσει το Broom Hall, όπως θα ονομαζόταν η έπαυλη, σε κλασσικό ελληνικό ύφος. Έτσι προτείνει στον Έλγιν να δημιουργήσουν αντίγραφα από τα αριστουργήματα της ελληνικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής που βρίσκονται στην Αθήνα.
Τον Αύγουστο του 1800 το καλλιτεχνικό του επιτελείο , επικεφαλή τον τον Τζιοβάνι Λουσιέρι και σύμβουλο του, τον Αιδεσιμότατο Φίλιπ Χαντ έφτασε στην Αθήνα, που τελούσε υπό Οθωμανική κατοχή. Την περίοδο εκείνη είναι δύσκολο να πλησιάσει κανείς την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα Χρειάστηκαν έξι μήνες για να επιτραπεί η είσοδος στην ομάδα του Έλγιν. Αποτελεσματικότερος τρόπος αποδείχτηκε η δωροδοκία του τότε στρατιωτικού κυβερνήτη ο οποίος χρηματιζόταν με 5 λίρες σε κάθε επίσκεψη. Βέβαια η πρακτική της δωροδοκίας δεν θα σταματήσει παρά μόνο με τον απόπλου και του τελευταίου πλοίου φορτωμένου με τα πολύτιμα μάρμαρα που σήμανε και την ολοκλήρωση της αποστολής. Η ομάδα στήνει τις σκαλωσιές, αλλά οι φήμες για στρατιωτική απόβαση των Γάλλων αναγκάζουν τον Τούρκο κυβερνήτη να άρει την άδεια εισόδου και να διατάξει την ομάδα να κατέβει από την Ακρόπολη.
Το μεγάλο κόλπο
Εκμεταλλευόμενος την Οθωμανική ηγεμονία στην ελληνική επικράτεια, κατάφερε και απέκτησε φιρμάνι από τον Οθωμανό Σουλτάνο για την αποκαθήλωση τους από τον Παρθενώνα με σκοπό την μέτρηση και την αποτύπωσή τους σε σχέδια, και στη συνέχεια προχώρησε στην αφαίρεση και φυγάδευσή τους....
Το φιρμάνι, που είχε υπογραφεί από τον Καϊμακάν Πασά και απευθυνόταν στον Βοεβόδα και τον Καδή των Αθηνών, παρείχε την άδεια στα μέλη του συνεργείου να στήνουν ικριώματα γύρω από τον Ναό των Ειδώλων, όπως αποκαλούσαν τον Παρθενώνα, να κατασκευάζουν εκμαγεία, να καταμετρούν τα κτίρια και να κάνουν ανασκαφές για ανεύρεση επιγραφών. Επίσης, περιλάμβανε εντολή της Πύλης να μην ενοχληθούν τα μέλη του συνεργείου από τον Δισδάρη ή από οποιονδήποτε άλλο, να μην αναμειχθεί κανείς με τα ικριώματα και τα ε..και τα εργαλεία, ούτε να εμποδίσει τα μέλη να πάρουν «μερικά κομμάτια πέτρας με επιγραφές και γλυπτά» (qualque pezzi di pietra con inscrizioni e figure)...
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ
Προς τον Καδή ή Προϊστάμενο Δικαστή και
Προς τον Βοεβόδα ή Διοικητή της Αθήνας, 1801.
«Σε ειδοποιούμε ότι ο ειλικρινής Φίλος η Εξοχότητα του Λόρδος Έλγιν Έκτατος Πρεσβευτής από την Αγγλική Αυλή στην Πύλη της Ευτυχίας, μας έχει βεβαιώσει ότι είναι γνωστό πως οι περισσότερες Φράγκικες [χριστιανικές] Αυλές επιθυμούν να διαβάσουν και να μελετήσουν τα βιβλία, γλυπτά και άλλα επιστημονικά έργα των Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Και ότι ειδικότερα, οι υπουργοί, φιλόσοφοι, επίσκοποι και άλλοι σημαίνοντες Άγγλοι ενδιαφέρονται για τα γλυπτά που έχουν μείνει από την εποχή των προαναφερθέντων Ελλήνων και τα οποία βρίσκονται στις ακτές του Αρχιπελάγους και σε άλλες περιοχές. Και εξαιτίας αυτού του πράγματος έχουν στείλει από καιρού εις καιρόν ανθρώπους για να εξερευνήσουν και να εξετάσουν τα αρχαία κτίρια και γλυπτά. Και πως επειδή ορισμένοι φιλότεχνοι της Αγγλικής Αυλής θέλουν να δουν τα αρχαία κτίρια και τα περίεργα γλυπτά στην Πόλη των Αθηνών και τα παλαιά τείχη που σώζονται από τον καιρό των Ελλήνων, που βρίσκονται τώρα στο εσωτερικό μέρος του προαναφερθέντος τόπου. Όθεν αυτός [δηλ. ο πρεσβευτής] έχει προσλάβει πέντε Άγγλους ζωγράφους που μένουν τώρα στην Αθήνα, για να παρατηρήσουν και να εξετάσουν και επίσης να αντιγράψουν τα γλυπτά που υπάρχουν εκεί από την αρχαιότητα. Κι ακόμη μας έχει ζητήσει, ειδικά για αυτή τη φορά, να γραφεί και να διαταχθεί ότι για όσον καιρό οι προαναφερθέντες ζωγράφοι θα μπαίνουν και θα βγαίνουν στο φρούριο αυτής της πόλης, που είναι ο τόπος της μελέτης, και θα τοποθετούν ικριώματα γύρω από τον αρχαίο Ναό των Ειδώλων που υπάρχει εκεί. Και θα κατασκευάζουν εκμαγεία των προαναφερθέντων κοσμημάτων και γλυπτών σε κονίαμα ή γύψο. Και θα καταμετρούν τα λείψανα των άλλων ερειπωμένων οικοδομημάτων που βρίσκονται εκεί. Και θα σκάβουν, όταν το κρίνουν απαραίτητο, τα θεμέλια για να ανακαλύψουν επιγραφές που μπορεί να έχουν καλυφθεί από σκουπίδια. Να μην υπάρξει καμία διακοπή ούτε εμπόδιο στην εργασία τους από τον Δισδάρη ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Κανείς να μην αναμειχθεί με τα ικριώματα ή τα εργαλεία που μπορεί να χρειαστούν στις εργασίες τους. Και πως όταν θελήσουν να πάρουν μαζί τους θραύσματα πέτρας που φέρουν παλιές επιγραφές ή γλυπτά, να μην υπάρξει καμία αντίρρηση.
Το φιρμάνι, όπως αυτό εκδόθηκε στα τουρκικά, δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα, παρά τις έρευνες ειδικών στα τουρκικά αρχεία. Μια μετάφρασή του στα ιταλικά, την οποία είχε κάνει ο διερμηνέας της αγγλικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, Πισανί, βρέθηκε στο αρχείο του Φ. Χάντ, ιερέα της πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη κατά την περίοδο που προΐσταστο αυτής ο Έλγιν....πό αυτό το ιταλικό κείμενο έγινε η μετάφραση του φιρμανιού στα αγγλικά, την οποία έδωσε ο Χαντ στην Ειδική Εξεταστική Επιτροπή που είχε συστήσει η αγγλική Βουλή για την αγορά των «Ελγινείων», όταν ο ίδιος κλήθηκε ως μάρτυρα...
Η βεβήλωση της Ακρόπολης από τα συνεργεία του Ελγιν ...
Από το 1801 έως το 1804 τα συνεργεία του Έλγιν δρούσαν στην Ακρόπολη, προκαλώντας σημαντικές ζημιές στα γλυπτά και το ίδιο το μνημείο, αποσπώντας και διαμελίζοντας ένα σημαντικό μέρος (περίπου το ήμισυ) από τον σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως ένα κιονόκρανο και ένα σπόνδυλο από κίονα....
Hunt, αρχικά, ζήτησε την αφαίρεση μιας από τις καλύτερα διατηρημένες μετόπες του μνημείου, πράγμα που κατέστη εφικτό την 31η Ιουλίου του 1801, με την βοήθεια ενός ξυλουργού και άλλων 5 μελών του πληρώματος ενός βρετανικού πλοίου. Στην πορεία θέλησε να προχωρήσει στην αφαίρεση της δεύτερης μετόπης και κατόπιν τρίτης και ούτω καθ’ εξής. Στην τολμηρή αυτή κίνηση συναίνεσαν σιωπηρά και οι τουρκικές αρχές στην Αθήνα, μετά από χρηματισμούς, δωροδοκίες και εκβιασμούς. Το συνεργείο του Έλγιν από το σημείο αυτό ξεπέρασε κάθε όριο και με πυρετώδεις ρυθμούς από το 1801 έως το 1804, όταν τελικά η δράση του Lusieri έπαυσε στην Ακρόπολη, είχε συγκεντρωσεί για τον Σκοτσέζο Λόρδο μια τεράστια και μοναδική συλλογή από 56 λίθους της ζωοφόρου από τον Παρθενώνα, 19 αετωματικές μορφές και 15 μετόπες μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη από το μνημείο. Από το 1801 έως το 1804 τα συνεργεία του Έλγιν δρούσαν στην Ακρόπολη, προκαλώντας σημαντικές ζημίες στα γλυπτά και το ίδιο το μνημείο, αποσπώντας και διαμελίζοντας ένα σημαντικό μέρος από το σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα.
Η μεταφορά
Η μεταφορά εγινε μέσω πλοίων. Το πρώτο πλοίο που απευθύνθηκε ο Ελγιν ήταν το Μέντωρ. Ο καπετάνιος βλέποντας τον όγκο αρχικά αρνηθηκε. Ομως ο Ελγιν αγόρασε τελικά το πλοίο. Η μεταφορά με πλοία αυτών των ανεκτίμητης αξίας αρχαιοτήτων στην Αγγλία αντιμετώπισε δυσκολίες, αφού γινόταν από λιμάνι σε λιμάνι. Το μπρικι Μέντωρ, ναυάγησε νοτιοδυτικά των Κυθήρων. Τα γλυπτά έμειναν για τρία χρόνια στον βυθό.
Μάλιστα, ο Έλγιν προκειμένου να ανελκύσει τα Μάρμαρα από τον βυθό της θάλασσας ξόδεψε ένα τεράστιο μέρος από την περιουσία του. Προσέλαβε Καλύμνιους σφουγγαράδες για να ανασύρουν τα κιβώτια.
και έτσι, σε συνδυασμό με το υπέρογκο κόστος της θαλάσσιας μεταφοράς των Γλυπτών από την Αθήνα, έφτασε να τη χάσει σχεδόν ολόκληρη..
Η αφαίρεση και η μεταφορά των μαρμάρων ολοκληρώθηκε το 1812 με κόστος 74,240 λίρες (περίπου 4 εκ. $ σήμερα) και όταν ο Λόρδος Έλγιν επέστρεψε στην Αγγλία, ήταν χρεοκοπημένος και χαρακτηρισμένος ως «συλητής» και «βάνδαλος» από τους συγχρόνους του, συμπεριλαμβανομένου και του διάσημου ποιητή, του Λόρδου Βύρωνα.
Η κατάρα της Αθηνάς
Ο Λόρδος Μπάιρον, ο γνωστός φιλελλήνας, επηρεάστηκε από την αρπαγή των μαρμάρων και έγραψε ένα ποίημα, με τίτλο: «Η κατάρα της Αθηνάς». Σιγά -σιγά δημιουργήθηκε ο μύθος οτι πράγματι η Αθηνά καταρράστηκε τον Έλγιν. Ο Έλγιν εχασε τα Γλυπτά του Παρθενώνα στο βυθό της θάλασσας, έχασε την ελευθερία του, έχασε μέρος της μύτης του, στη συνέχεια η γυναίκα του είχε σχέση με τον καλύτερό του φίλο, έχασε δύο παιδιά, βίωσε ένα σκανδαλώδες, ακριβό και δημόσιο διαζύγιο, έχασε την περιουσία του, έχασε την καλή του φήμη, “έχασε ακόμη και το όνειρό του να περιβάλλεται στο Brοοmhall από εκμαγεία των μεγάλων έργων του Φειδία“, και τέλος πούλησε τα Γλυπτά του Παρθενώνα σε εξευτελιστική τιμή για να σωθεί από τη χρεοκοπία. “Πέθανε κατεστραμμένος στη Γαλλία το 1841, συμβάλλοντας στη γαλλική γλώσσα με μία λέξη: elginisme, που σημαίνει κλοπή πολιτιστικού θησαυρού”.
Η πώληση στο βρεττανικό μουσείο
Κατά το ξεκίνημα των διαπραγματεύσεων για την πώληση της συλλογής του ο Ελγιν συναντιέται με τον πρόεδρο της Βουλής των Κοινοτήτων Charles Abbot. Στο ημερολόγιο του ο Abbot σημειώνει για εκείνη την ημερομηνία : «Κατόπιν ήρθε ο λόρδος Έλγιν και είπε ότι αποφάσισε να πουλήσει τη συλλογή του, που περιλαμβάνει μαρμάρινα Γλυπτά, εκμαγεία, καλούπια και σχέδια, αντί ποσού ίσου με τις δαπάνες που υπέστη (για να τα συγκεντρώσει), το ύψος του οποίου θα υπολογίσει επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων. Αντιπαρήλθε όλες τις ερωτήσεις σχετικά με το ζήτημα της ιδιοκτησίας και του δικαιώματος επ’ αυτών, θεωρώντας τα όμως εξ ολοκλήρου δικά του. Κάτι το οποίο δεν επιβεβαίωσε πρόσφατα ο κ. Adair, τέως πρεσβευτής μας στην Πύλη, ο οποίος λέει ότι πληροφορήθηκε με κατηγορηματικό τρόπο από την τουρκική κυβέρνηση ότι αυτή αρνείται πλήρως πως έχει δώσει ποτέ εξουσιοδότηση στον λόρδο Έλγιν να απομακρύνει οποιοδήποτε τμήμα της συλλογής του και ότι εξακολουθεί να μην επιτρέπει την απομάκρυνση κάποιων αντικειμένων που έχουν μείνει πίσω».
Μετά από μια μακρά συζήτηση στη Βουλή των Κοινοτήτων για το κατά πόσον ένας Βρετανός Πρέσβης ήταν δικαιολογημένος, αν χρησιμοποιούσε τη θέση του για να αποκτήσει αρχαιότητες, τα Μάρμαρα πουλήθηκαν στην Βρετανική κυβέρνηση το 1806. Ενώ αρχικά είχε ο Λόρδος Έλγιν ζητήσει 75.000 λίρες, τελικά του έδωσαν 35.000 λίρες και τα τοποθέτησαν στο Βρετανικό Μουσείο....
Το θέμα και τότε και τώρα είναι η νομιμότητα της αγοραπωλησίας. Δεν υπάρχει άμεση έγγραφη απόδειξη του δικαιώματος της αφαίρεσης των Μαρμάρων. Το «φιρμάνι» που έδινε στον Έλγιν αυτό το δικαίωμα δεν κατατέθηκε ποτέ και η ύπαρξή του αμφισβητείται. ...
Κατά τη διάρκεια της κοινοβουλευτικής συνεδρίας που έλαβε χώρα, ακούστηκαν πολλές φωνές που εξέφρασαν σκεπτικισμό και απόρριψη για τις ενέργειες του Έλγιν. Ακόμα και σκέψεις για την επιστροφή των Μαρμάρων διατυπώθηκαν τότε για πρώτη φορά. Ισχυρές ενστάσεις ακούστηκαν και εκτός Κοινοβουλίου, με θερμότερο υποστηρικτή τους τον Λόρδο Βύρωνα...
Πριν από αυτήν την τελική συναλλαγή είχε ανατεθεί σε ειδική Εξεταστική Επιτροπή να μελετήσει τα στοιχεία της υπόθεσης, τα πορίσματά της οποίας τέθηκαν υπόψη του Βρετανικού Κοινοβουλίου. Κατά τη διάρκεια της Κοινοβουλευτικής συνεδρίας που έλαβε χώρα, ακούστηκαν πολλές φωνές που εξέφρασαν σκεπτικισμό και απόρριψη για τις ενέργειες του Έλγιν. Ακόμα και σκέψεις για την επιστροφή των Μαρμάρων διατυπώθηκαν τότε για πρώτη φορά.
Που βρίσκονται τα γλυπτά
Από τους 97 σωζόμενους λίθους από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 40 στην Αθήνα. Από τις 64 σωζόμενες μετόπες, οι 48 βρίσκονται στην Αθήνα και οι 15 στο Λονδίνο. Από τις 28 σωζόμενες μορφές των αετωμάτων, οι 19 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 9 στην Αθήνα. Η ζωφόρος του Παρθενώνα θεωρείται ότι απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων.
Οι μετόπες εικονίζουν: στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, στην δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, στην βόρεια τον Τρωικό Πόλεμο και στην νότια πλευρά τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Στο ανατολικό αέτωμα αναπαριστάται η γέννηση της Αθηνάς, ενώ στο δυτικό αέτωμα η διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας.
Συνολικά, λοιπόν, από τους 97 σωζόμενους λίθους της Ζωφόρου του Παρθενώνα οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 41 στην Αθήνα. Ως εκ τούτου, αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 1/2 απ' ό,τι απομένει από τη γλυπτική διακόσμηση του Παρθενώνα που διασώθηκε: 75 μέτρα από τα αρχικά 160 μέτρα, 15 από τις 92 μετόπες, 17 τμηματικές φιγούρες από τα αετώματα, όπως επίσης και άλλα τμήματα της αρχιτεκτονικής.
Το 1936 τοποθετήθηκαν στην έκθεση Duveen που δημιουργήθηκε για αυτό το σκοπό. Από το 1983, με πρωτοβουλία της τότε Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, η Ελλάδα καταβάλει προσπάθειες να φέρει τα Ελγίνεια πίσω στην Αθήνα....
Τον Αύγουστο του 1982, η διάσημη πρωταγωνίστρια του θεάτρου Μελίνα Μερκούρη έκανε μια παθιασμένη έκκληση στη Διεθνή Διάσκεψη των Υπουργών Πολιτισμού στο Μεξικό για να βοηθήσουν στην επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στην Πατρίδα τους.
Κατά καιρούς, οι ελληνές κυβερνήσεις και σημαντικοί αρχαιολόγοι, θέτουν το θέμα στα διεθνή φόρα, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Για πολλά χρόνια οι βρετανικές κυβερνήσεις απέκρουν το αίτημα επιστροφής των μαρμάρων με την δικαολογία της έλλειψης ενός σύγχρονου μουσείου. Με το νέο Μουσείο της Ακρόπολης, δεν υπάρχει η εν λόγω δικαιλογία. Το τελευταίο χρονικό διάστημα οι πιέσεις έχουν αυξηθεί και για πρώτη φορά, το βρετανικό μουσείο μπαίνει σε συζητήσεις. Για την ώρα όχι σε μόνιμη επιστροφή, για δανεισμό.
newpost.gr
